Η ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Κοντόλαιμος Νικόλαος, Γεωπόνος, ειδικός μελισσοκομίας στο τμήμα μελισσοκομίας του Υπουργείου Γεωργίας

Μελισσοκομία είναι ένας κόσμος, ένας γοητευτικός και ανεξάντλητος κόσμος, με πολύ μεγάλη ιστορία στη διαχρονική πορεία του, από τα βάθη των αιώνων.

ΜΕΛΙΣΣΑ – ΜΕΛΙ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Μέλι είναι το βασικό προϊόν της Μελισσοκομίας

Πολύ λίγα βασικά προϊόντα, στη διατροφή του ανθρώπου, όπως το μέλι, απολαμβάνουν μιας τόσο καθολικής, παγκόσμιας θα λέγαμε, δημοτικότητας, άρρηκτα συνδεδεμένης με τις ιδιαιτερότητες και παραδόσεις κάθε περιοχής.

Σήμερα, που όλο και περισσότερο γνωρίζουμε τη θρεπτική αξία του προϊόντος αυτού, η κατανάλωσή του αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο.

Μέλι είναι ένα προϊόν, ένα καθ’ όλα φυσικό προϊόν, που οι μέλισσες παράγουν, ξεκινώντας από την επεξεργασία του νέκταρος των λουλουδιών, ή εκκριμάτων άλλων μερών των φυτών, και μετατρέπουν σε ένα συμπύκνωμα ενέργειας και ζωής.

Το Φυσικό Μέλι

Δεν έχουμε όμως το δικαίωμα να ισχυριζόμαστε ότι σήμερα μόνο εμείς, χάριν των μέσων που διαθέτουμε ανακαλύψαμε τις τόσο ευεργετικές ιδιότητές του για τον ανθρώπινο οργανισμό.

Ήδη από την αρχαιότητα και κυρίως οι πρόγονοί μας γνώριζαν παρά πολύ καλά τη μεγάλη θρεπτική αξία του και του απέδιδαν μάλιστα ιδιότητες θεϊκές, θρησκευτικής ευλάβειας.

Πάσι Θεοίς Μέλι ΑΜΦΟΡΕΥΣ 1

(Προσφέρεται σε όλους τους θεούς μέλι: ένας αμφορέας)

Το κείμενο αυτό, με το οποίο δηλώνεται θρησκευτική προσφορά, ενός ειδικού προϊόντος, προέρχεται από την πρώτη πινακίδα, την ΠΙΝΑΚΙΔΑ ΤΗΣ ΚΝΩΣΟΥ, γραμμένη στο συλλαβικό αλφάβητο της Γραμμικής Β΄ τον 14^ο αιώνα π.Χ.

Αποκρυπτογραφήθηκε η γραμμική Β και μεταφράσθηκε η πινακίδα από τον Βρετανό αρχιτέκτονα Μιχαήλ Βέντρ (Michael Ventris) το 1952.

Ας δούμε όμως ποία ήταν και ποια είναι η μελισσοκομική κατάσταση στη χώρα μας.

Η αρχή της ελληνικής μελισσοκομίας χάνεται στο απώτερο παρελθόν της μυθικής εποχής. Το αρχαιότερο πρόσωπο το οποίο εμφανίζεται εις το χώρο της μελισσοκομίας είναι ο Αρισταίος.

Ο Αρισταίος, μία από τις πλέον αινιγματικές μορφές της αρχαίας ελληνικής λαϊκής θρησκείας, υπήρξε η κυριότερη μορφή του μυθολογικού κύκλου της Κέας.

Καρπός της ένωσης του Απόλλωνα με την νύμφη Κυρήνη, είδε το φως στην Αφρική, στα παλάτια της Λιβύης. Μόλις γεννήθηκε ο Αρισταίος, ο Ερμής τον παρέδωσε στην Γαία και στις Ώρες για να τον αναθρέψουν. Κι ήταν αυτές που έσταζαν στα χείλη του βρέφους, νέκταρ και αμβροσία κάνοντάς τον αθάνατο. Όταν μεγάλωσε ο Αρισταίος οι Μούσες τον δίδαξαν την μαντική και την ιατρική. Από τις Νύμφες διδάχθηκε την καλλιέργεια του αμπελιού, της ελιάς, αλλά και τη μελισσοκομία, τέχνη που θα τον χαρακτηρίζει στο εξής περισσότερο από κάθε άλλη.

Πρώτος σταθμός του Αρισταίου θεωρείται η Κέα όπου δίδαξε τους κατοίκους του νησιού και τη μελισσοκομία. Έτσι ο Αρισταίος υπήρξε για τους ανθρώπους και μάλιστα για τους νησιώτες κατοίκους της Κέας, ο πρώτος ευρετής μιας σειράς από χρήσιμες τέχνες κυριότερη από τις οποίες ήταν η εκτροφή των μελισσών. Ο Αρισταίος και η μέλισσα θα γίνουν τα βασικά σύμβολα του νησιού και θα απεικονισθούν στα νομίσματα της Τουλίδας, της Καρθαίας και της Κορησίας.

Υπήρξε όμως συστηματική μελισσοκομία κατά τους μυθικούς εκείνους χρόνους; Περί αυτού δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, αφού ο περί του Αρισταίου μύθος το μαρτυρεί. Περισσότερες όμως αποδείξεις βρίσκουμε όσο προχωρούμε προς τους ιστορικούς χρόνους.

Στην Οδύσσεια (Κ-519) αναφέρεται το «Μελίκρατον» κράμα μέλιτος και γάλακτος το οποίον έπιναν ως εκλεκτό ποτό. Εις την Οδύσσεια επίσης (Υ-168) ότι οι ορφανές κόρες του Πίνδαρου ετρέφοντο από την Θεά Αφροδίτη με τυρί-μέλι και οίνον. Με την ίδια τροφή η μάγισσα Κίρκη εσαγήνευσε τους συντρόφους του Οδυσσέα (Κ-213).

Ο Ησίοδος αναφέρει τους «Σίμβλους», όνομα που έδιδαν στις κυψέλες της εποχής εκείνης. Τι είδος ήταν οι «Σίμβλοι» δεν είναι γνωστό. Πάντως ήταν κυψέλες κατασκευασμένες από ανθρώπους για την εκτροφή των μελισσών.

Επίσης εις την Κρήτη κατά τις ανασκαφές στην Φαιστό ευρέθησαν πήλινες κυψέλες της Μινωικής εποχής (3.400 π.Χ.) πολύ αρχαιότερης της Ομηρικής. Στην ίδια εποχή ανήκει επίσης το χρυσό κόσμημα που παριστάνει σύμπλεγμα δύο μελισσών, οι οποίες βαστάζουν κηρύθρα προερχόμενη από την πήλινη κυψέλη σωλήνα, όπως και άλλο χρυσό κόσμημα σε σχήμα μέλισσας, που ευρέθη στις ανασκαφές της Κνωσσού.

Τα συγγράμματα του Αριστοτέλη (322 π.Χ.) αποτέλεσαν σπουδαίο σταθμό για τη μελισσοκομία τόσο της αρχαίας Ελλάδας αλλά και όλου του τότε πολιτισμένου κόσμου.

Η ύπαρξη όμως μελισσοκομικών επιχειρήσεων μαρτυρείται και κατά την προαριστοτελικήν περίοδο κατά την οποία η μελισσοκομία είχεν ήδη συστηματοποιηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό.

Ο μέγας νομοθέτης των Αθηναίων Σόλων (640-558 π.Χ.) θέσπισε διάφορα νομοθετικά μέτρα για την μελισσοκομία της εποχής εκείνης.

Ένα μέτρο το οποίο αποδεικνύει την ύπαρξη μελισσοκομικών επιχειρήσεων είναι το εξής και το οποίο ρυθμίζει και καθορίζει τις αποστάσεις μεταξύ των μελισσοκομείων.

«Μελισσών σμήνη καθιστάμενα απέχειν των υφ’ ετέρου πρότερον ιδρυμένων πόδας τριακοσίους»

[Πλουτάρχου: Βίος Σόλωνος]

Υπήρξε λοιπόν οργανωμένη μελισσοκομία στην αρχαία Ελλάδα, η οποία αποσκοπούσε στην παραγωγή του θείου αυτού προϊόντος. Του Φυσικού Μελιού και του οποίου τις ευεργετικές ιδιότητες εγνώριζαν πάρα πολύ καλά οι διανοούμενοι της εποχής εκείνης.

Ο πατέρας της Ιατρικής Ιπποκράτης (462-352 π.Χ.) συνιστούσε το μέλι σε όλους τους ανθρώπους αλλά ιδιαίτερα στους ασθενείς.

Ο Δημόκριτος ερωτηθείς πως δύνανται να διατηρηθώσιν οι Άνθρωποι άνοσοι και μακρόβιοι απεκρίνοντο:

«Ει τα μεν έξωθεν ελαίω του σώματος τα δε ένδοθεν μέλιτι χρίσοιντο».

Ο Πυθαγόρας και οι οπαδοί του είχαν το μέλι ως κύρια τροφή.

Η πρόοδος της μελισσοκομίας δεν επεριορίζετο μόνο στην Αττική αλλά εις όλη σχεδόν την Ελλάδα, Στερεά, νησιωτική ακόμα και στις αποικίες.

Ο πρώτος όμως ο οποίος εμελέτησε επιστημονικά την μέλισσα υπήρξε ο Αριστοτέλης. Το μόνο μέσο το οποίο διέθετε ήταν η και μέχρι σήμερα, σε πολλά μέρη της Ελλάδας, χρησιμοποιούμενη κυψέλη

Το «Ανάστομο Κοφίνι»

Κοφίνι που είναι κλειστό από κάτω, με μόνο άνοιγμα την είσοδο των μελισσών και ανοικτό από πάνω, όπου εφαρμόζουν 8-10 κινούμενοι ανεξάρτητοι μεταξύ τους πήχεις, κάτω από τους οποίους κτίζουν οι μέλισσες τις κηρήθρες τους.

Η κυψέλη λοιπόν με κινητά πλαίσια εχρησιμοποιείτο στην αρχαία Ελλάδα και θεωρείται ο πρόδρομος της σύγχρονης ευρωπαϊκής κυψέλης με το κινητό πλαίσιο, ανακάλυψη του Αμερικανού Lorenzo Lorraine Langstroth ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης μελισσοκομίας (1851) και του οποίου αυτή η ανακάλυψη αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία οικοδομήθηκε η σημερινή μελισσοκομία.

Στη χώρα μας ο εκσυγχρονισμός της μελισσοκομίας με τη χρησιμοποίηση της Ευρωπαϊκής κυψέλης καθυστέρησε αρκετά.

Η πρώτη κίνηση εσημειώθει το 1903 εκ μέρους της Ελληνικής Γεωργικής Εταιρείας. Το ενδιαφέρον για τον κλάδο αυτό εξεδηλώθει και από άλλους Έλληνες διανοούμενους. Ο Ιωάννης Πεσματζόγλου δαπάναις του, ιδρύει στο Χαλάνδρι την πρώτη μελισσοκομική σχολή. Ο Ακαδημαϊκός και λογοτέχνης Γ. Δροσίνης συνέγραψε κατά το 1901 και εξέδωσε το μικρό βιβλιάριον «Αι Μέλισσαι» η συμβολή του οποίου στη μελισσοκομία υπήρξε σημαντική.

Στη μελισσοκομική Σχολή Χαλανδρίου πρώτος εδίδαξεν ο ειδικός στη μελισσοκομία, πρωτοβουλία και δαπάναις της Ελληνικής Γεωργικής Εταιρείας μετεκπαιδευθείς γεωπόνος κ. Γ. Τουφεξής. Ο κ. Γ. Τουφεξής εδίδασκε τις νέες μεθόδους της μελισσοκομίας στη Σχολή Χαλανδρίου από το 1903 μέχρι το 1916· αργότερα διωρίσθη επόπτης της μελισσοκομίας στο Υπουργείο Γεωργίας. Εξέδωσε δε και διάφορα βιβλία και φυλλάδια για τη μελισσοκομία, όπως «Η Μελισσοκομική Εφημερίς» το 1908 και «Η Μελισσοκομική Επιθεώρηση» το 1912.

Στην ανωτέρω σχολή εφοίτησαν και εκπαιδεύτηκαν στη μελισσοκομίαν πολλοί μαθηταί ορισμένοι από τους οποίους διωρίσθηκαν σε σημαίνουσες δημόσιες θέσεις, άλλοι δε εδίδαξαν την σύγχρονη μελισσοκομία με σκοπό να καθοδηγήσουν τους νέους κυρίως μελισσοτρόφους στη χρήση της νέας κυψέλης με τα κινητά πλαίσια, αλλά και τις άλλες εφευρέσεις της σύγχρονης μελισσοκομίας.

Μεταξύ των ανωτέρω ενδεικτικά αναφέρουμε τη δράση των Ι. Καραμάνου, Α. Ξυδιά, Ν. Μπαμπιώτη, Γ. Τριβιζά, Βλαδ. Δερματόπουλου, Ν. Νικολαΐδη, Ν. Τοπολίδη και άλλων.

Τα αποτελέσματα των προσπαθειών αυτών ήταν θετικά αν και επραγματοποιήθηκαν με αργούς ρυθμούς.

Το 1903 τα στατιστικά στοιχεία ανέγραφαν 201.314 μελίσσια σε εγχώριες κυψέλες και μόνο 412 μελίσσια εντός νέων σύγχρονων κυψελών. Δηλαδή μόνο το 0,2% του συνόλου των μελισσών ήταν εγκατεστημένα σε ευρωπαϊκές κυψέλες.

Το 1912, 9 χρόνια αργότερα, έχουμε 250.000 μελίσσια σε εγχώριες κυψέλες και 3.000 εντός νέων κυψελών, δηλαδή το 1,19% του συνόλου.

Όμως η όλη προσπάθεια διακόπηκε εξαιτίας του Βαλκανικού και Α΄ παγκοσμίου πολέμου.

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, η τοποθέτηση του κ. Ι. Καραμάνου ως Γενικού Διευθυντή της Διεύθυνσης Εποικισμού Μακεδονίας-Θράκης και η απόσπαση του Άγγελου Ξυδιά από το Υπουργείο Γεωργίας εις την Διεύθυνση Εποικισμού, και οι δύο μαθηταί της Σχολής Μελισσοκομίας, έδωσε νέα ώθηση στην ανάπτυξη του Κλάδου αυτού αρχίζοντας με τη χορήγηση 700 καταρχήν κυψελών μαζί με τις κηρήθρες και μελιτοεξαγωγείς εις τους πρόσφυγες.

Η προσπάθεια συνεχίστηκε και όταν ο Άγγελος Ξυδιάς διωρίσθηκε τμηματάρχης Μελισσοκομίας του Υπουργείου Γεωργίας. Έτσι και με τη συνδρομή της Α.Τ.Ε. φτάσαμε στο 1939 να έχουμε σε ολόκληρη την Ελλάδα 700.000 μελίσσια εκ των οποίων τα 100.000 περίπου εγκατεστημένα σε σύγχρονες κυψέλες, το 14,29%.

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος προκάλεσε όπως γνωρίζουμε πανωλεθρία εις όλους τους τομείς της ελληνικής οικονομίας καθώς και στη μελισσοκομία.

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το Τμήμα Μελισσοκομίας του Υπ. Γεωργίας και η Α.Τ.Ε. εβοήθησαν εκ νέου τη μελισσοκομία χορηγώντας δωρεάν στους μελισσοκόμους 93.500 κυψέλες, 3.100 μελιτοεξαγωγείς και 3.000.000 τεχνητές κηρήθρες.

Έτσι λοιπόν η προσπάθεια όλων αυτών που πραγματικά αγάπησαν τη μελισσοκομία και με ζήλο ασχολήθηκαν για την ανάπτυξή της, είχε ως αποτέλεσμα να φθάσουμε σήμερα σε ένα σημείο αποφασιστικής σημασίας για το μέλλον της Ελληνικής Μελισσοκομίας.

Σήμερα στη χώρα μας εκτρέφονται περίπου 1.380.000 μελισσοσμήνη εγκατεστημένα σχεδόν στο σύνολό τους σε ευρωπαϊκές κυψέλες τύπου Langstroth. Ο συνολικός αριθμός των μελισσιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι 8.777.000 και η χώρα μας κατέχει την τρίτη θέση με 15,72% μετά την Ισπανία και Γαλλία.

Με τον κλάδο αυτό ασχολούνται περίπου 23.000 μελισσοκόμοι από τους οποίους οι 3.000 περίπου είναι επαγγελματίες. Από τους 23.000 μελισσοκόμους το μεγαλύτερο μέρος ασκούν νομαδική μελισσοκομία και μόνο ένα πολύ μικρό μέρος κυρίως στη νησιωτική Ελλάδα, Στατική. Οι περισσότερες εκμεταλλεύσεις είναι αρκετά εκσυγχρονισμένες.

Στο επίπεδο αυτό που έχουμε φτάσει σήμερα έχουν συμβάλλει ουσιαστικά επίσης τόσο οι Συνεταιριστικές όσο και οι Συνδικαλιστικές Οργανώσεις των μελισσοκόμων.

Δεν πρέπει να παραλείψουμε τα ονόματα δύο στελεχών της μελισσοκομίας που με τις ενέργειες και αγώνες τους πολλά επέτυχε ο κλάδος αυτός.

Τον κ. Γ. Σελλιανάκη, Δ/ντή της Κοινοπραξίας Μελισσοκομικών Συν/σμών Νότιας Ελλάδας 1953-1980 συνεταιριστικής οργάνωσης που σήμερα δεν υπάρχει, και τον κ. Γ. Μάλλιο, Πρόεδρο του ΜΕΣΥΝΕ, Συνδικαλιστικής Οργάνωσης που επίσης σήμερα δεν υπάρχει.

Στην θέση των οργανώσεων αυτών σήμερα δραστηριοποιείται η Ο.Μ.Σ.Ε. (Ομοσπονδία Μελισσοκομικών Συλλόγων Ελλάδας) με έδρα τη Λάρισα και Πρόεδρο τον κ. Γεράσιμο Κράγια και η Κοινοπραξία Μελισσοκομικών Συνεταιρισμών Ελλάδας με έδρα τη Θεσσαλονίκη και πρόεδρο τον κ. Φώτη Καραντούνη.

Από το 1.380.000 μελίσσια παράγονται περίπου 13.000 τόνοι μέλι, Ελληνικό μέλι.

Μέλι όπως και προγενέστερα έχω αναφέρει ήταν και είναι το κύριο προϊόν των μελισσοκομικών εκμεταλλεύσεων.

Όταν οι πρόγονοί μας προσέφεραν σε Όλους τους Θεούς μέλι, προσέφεραν Ελληνικό Μέλι.

Όταν ο Δημόκριτος ή ο Ιπποκράτης, ο Πυθαγόρας ή ο Ανακρέων αναφερόντουσαν στο μέλι, εννοούσαν διότι εγνώριζαν, το Ελληνικό Μέλι.

Ποίο είναι όμως το Ελληνικό Μέλι; Το γνωρίζουμε σήμερα;

Ο Έλληνας καταναλωτής είναι ολιγότερο ενημερωμένος σχετικά με το μέλι και ειδικότερα για το Ελληνικό μέλι. Δεν γνωρίζει το ελληνικό μέλι, τη διατροφική του αξία, τις διατροφικές, φαρμακευτικές και θεραπευτικές του ιδιότητες.

Σήμερα που όλο και περισσότερο το φυσικό μέλι χρησιμοποιείται όχι μόνο ως τρόφιμο, αλλά και ως φάρμακο, μαζί φυσικά και με τα άλλα προϊόντα της κυψέλης, ο Έλληνας μελισσοτρόφος, η Ελληνική μελισσοκομία αντιμετωπίζει όλο και περισσότερο τον άνισο ανταγωνισμό, των αμφιβόλου ποιότητας εισαγόμενων φτηνών μελιών.

Είναι πράγματι περίεργο, πως ένα μεγάλο μέρος των κατοίκων-καταναλωτών μελιού αυτής της χώρας, της πατρίδας του Αρισταίου, του Αριστοτέλη και του Ιπποκράτη, αγνοούν ακόμη και σήμερα τις ιδιότητες του προϊόντος αυτού της Ελληνικής γης. Διότι άρρηκτα είναι συνδεδεμένοι μεταξύ τους οι Τρεις όροι.

Η ΜΕΛΙΣΣΑ ΩΣ ΙΕΡΟ ΣΥΜΒΟΛΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

Κατερίνα Παπαδάκη-Ήριννα

«Ένα Χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη και μία μέλισσα δεν κάνει μέλι»

Αρχαία παροιμία

«Την μέλισσαν ιεράν μεν φασί των Μουσών είναι, βασιλείας δε και πολιτικής ζωής ανθρώποις διδάσκαλον»

Πρόκλος, Υπόμνημα εις την Πλάτωνος Πολιτείαν

H μέλισσα στη μυθολογία

Η μέ­λισ­σα κα­τέ­χει σημαντική θέ­ση στην ελληνική παράδοση και στην ίδια τη ζωή των Ελ­λή­νων. Οι Έλληνες είχαν αντιληφθεί από πο­λύ νω­ρίς τη θρεπτική α­ξί­α του μελιού, γι’ αυτό και το θε­ω­ρού­σαν θεϊκή τρο­φή.

Η Μέ­λισ­σα ήταν θυ­γα­τέ­ρα του βα­σι­λιά της Κρή­της Με­λισ­σέ­α, α­δελ­φή της Α­μάλ­θειας, μαζί με την ο­ποί­α εκτελού­σαν χρέ­η τροφών του νε­ο­γέν­νη­του Δί­α, τον οποίο τάιζαν με γά­λα και μέ­λι. Α­πό αυτό ο­νο­μά­στη­κε ο Ζεύς Με­λισ­σαίος.

Ο Α­πολ­λό­δω­ρος μας αφηγείται ένα σημαντικό μύ­θο του Γλαύκου που αναστήθηκε εκ μέ­λι­τος. Ο Γλαύ­κος ήταν γιος του Μί­νω­α και της Πα­σι­φά­ης. Όταν ήταν παι­δί, κυ­νη­γώ­ντας μια σφαίρα ή κατ’ άλλους έναν ποντικό, έπεσε μέ­σα σ’ ένα με­γά­λο δο­χεί­ο γε­μά­το μέ­λι και πνί­γη­κε. Κα­νείς δεν γνώ­ρι­ζε πού ε­ξα­φα­νί­στη­κε. Τότε κάλεσαν τον Πολύιδο που ήταν περίφημος οιωνοσκόπος και με τη συμβουλή του μπόρεσε ο Βαλλεροφόντης να δαμάσει τον ίππο Πήγασο. Προ­σπα­θώ­ντας να βρει το παι­δί, πα­ρα­τή­ρη­σε ότι στην είσοδο ε­νός υ­πο­γεί­ου μια κου­κου­βά­για έδιωχνε τις μέ­λισ­σες. Σε αυτό το υ­πό­γειο βρή­κε το δο­χεί­ο με το μέ­λι και από ε­κεί έβγαλε το λεί­ψα­νο του Γλαύ­κου. Ο Μί­νωας του ζή­τη­σε τό­τε να ξα­να­ζω­ντα­νέ­ψει το παι­δί και τον έκλεισε μα­ζί του σ’ έναν κε­νό τά­φο. Εδώ ο Πο­λύ­ι­δος είδε ένα φί­δι να πλη­σιάζει το νε­κρό παιδί και το σκό­τω­σε. Σε λίγο εμφανίστηκε ένα άλλο φίδι που, βλέ­πο­ντας το πρώτο σκο­τω­μέ­νο, έφυγε και αρ­γό­τε­ρα ε­πέ­στρε­ψε φέρ­νο­ντας ένα βό­τα­νο το οποίο άπλωσε πά­νω σε όλο το σώμα του σκο­τω­μέ­νου φιδιού, κι εκείνο ξα­να­ζω­ντά­νε­ψε. Με το βό­τα­νο αυτό ο Πο­λύ­ι­δος ξα­νά­φε­ρε στη ζω­ή τον Γλαύ­κο.

Τη μελισσοκομία τη δίδαξε ο Αρισταίος, μια από τις πλέον αινιγματικές μορφές της αρχαιότητας, καρπός της ένωσης του Απόλλωνα με τη νύμφη Κυρήνη. Ο Ερμής τον παρέδωσε στις Ώρες και στη Γαία για να τον αναθρέψουν στάζοντας νέκταρ και αμβροσία στα χείλη του βρέφους, που έγινε έτσι αθάνατο! Όταν μεγάλωσε, οι Μούσες του δίδαξαν τη μαντική και την ιατρική. Από τις Νύμφες ο Αρισταίος έμαθε τέχνες όπως η μελισσοκομία, τις οποίες αργότερα τις δίδαξε ο ίδιος στους ανθρώπους.

Ο συμβολισμός της μέλισσας

Μέ­λισ­σες ο­νο­μά­ζο­νταν οι ιέ­ρειες της Δή­μη­τρας, ως τρο­φο­δό­τει­ρας θε­άς και προ­ε­στώ­σας της πολιτικής κοι­νω­νί­ας, με φυ­σι­κό σύμ­βο­λο την κυ­ψέ­λη. Μέ­λισ­σες ο­νο­μά­ζο­νταν επίσης οι ιέ­ρειες της Ε­φε­σί­ας Αρ­τέ­μι­δος. Ο αρ­χιε­ρέ­ας μά­λι­στα λε­γό­ταν Εσ­σήν που ση­μαί­νει «ο βασιλιάς των με­λισ­σών». Μέ­λισ­σα αποκαλούσαν και τη Σε­λή­νη, προ­στά­τι­δα της γέννησης. Μέ­λισ­σες αποκαλούσαν, τέλος, τις ψυχές που κα­τέρ­χο­νταν προς γέ­ννηση και ε­πρό­κει­το να ζή­σουν με δι­καιο­σύ­νη τη ζωή τους και να ε­πι­στρέ­ψουν πά­λι έχοντας εργαστεί όσα είναι αγαπητά στους θεούς.

Στα διάφορα Μυστήρια έπλεναν τα χέρια τους με μέλι α­ντί για νερό, για να είναι καθαρά από καθετί λυπηρό, βλαπτικό και ρυπαρό. Έκαναν δε με το μέ­λι καθαρμό της γλώσ­σας α­πό κα­θετί σφα­λε­ρό. Το μέλι έχει και κα­θαρ­τι­κή και συ­ντη­ρη­τι­κή δύ­να­μη· πράγ­μα­τι, πολλά προ­ϊ­ό­ντα μέ­νουν άσηπτα στο μέ­λι, και χρό­νια τραύ­μα­τα με το μέ­λι α­πο­λυ­μαί­νο­νται.

Στην Περ­σε­φό­νη, που έχει το προσωνύμιο Μελιτώδης, πρόσφεραν μέ­λι ως προ­στά­τι­δα των καρπών, συμ­βο­λο­ποιούσαν έτσι τη φυ­λα­κτική της ι­διό­τη­τα. Μερικοί ταυτίζουν το νέ­κταρ και την αμ­βρο­σί­α με το μέλι, αφού το μέ­λι είναι τροφή των θε­ών.

Η μέ­λισ­σα είναι ζώο φι­λε­πί­στρο­φο, παρά πο­λύ δί­καιο και γα­λή­νιο, γι’ αυτό και οι σπονδές από μέ­λι­ θεωρούνται νη­φά­λιες. Τα σμή­νη των μελισσών είναι α­κό­μα σύμ­βο­λο του α­ποι­κισμού. Όταν η μέ­λισ­σα με­τα­τί­θε­ται σε άλλο τό­πο, μα­θαί­νει όλα αυτά που α­φο­ρούν τη νέ­α της κα­τοι­κί­α πολύ γρή­γο­ρα και με με­γά­λη α­κρί­βεια.

Η

διατροφική μνήμη του μελιού

Το μέ­λι είναι για τις μέ­λισ­σες βο­σκή αλλά και τροφή.

Το μέλι, όπως και άλλα προϊόντα βασικής διατροφής, είναι γνωστό από την αρχαιότητα και αναφέρεται στις μυκηναϊκές πινακίδες της Γραμμικής Β.

Στην Οδύσσεια (κ 519) προσφέρεται σπονδή από μελίκρατον ή μελίκρητον, εκλεκτό ποτό από μέλι και γάλα. Στην Οδύσσεια επίσης (υ 168) οι ορφανές κόρες του Πίνδαρου τρέφονται από τη θεά Αφροδίτη με τυρί, μέλι και οίνο. Τα διάφορα αφεψήματα τα έπιναν με μέλι, έφτιαχναν ακόμα και κρασί με μέλι. Διαδεδομένα ήταν επίσης το υδρομέλιτον (νερό με μέλι), οξυμέλιτον (νερό με μέλι και λίγο ξύδι) και το μελίζωμον (ζωμός με μέλι). Το ίτριον γινόταν με μέλη και σουσάμι (είδος παστελιού), ενώ οι σησαμίδες φτιάχνονταν από μέλι, σουσάμι και λάδι σε σφαιρικές μπουκιές.

Με μέλι, τυρί, σκόρδο και άλλα συστατικά του κατασκεύαζαν τον μυττωτό (είδος σκορδαλιάς). Τα όσπρια τα έτρωγαν κατά κανόνα με τη μορφή χυλού, προσθέτοντας ανάμεσα στα άλλα και μέλι. Ευρύτατα διαδεδομένοι και σε μεγάλη ποικιλία ήταν και οι πλακούντες, μελιτούντες, πυραμοί, οινούτα κ.λπ., γλυκίσματα με μέλι, ξηρούς καρπούς και μυρωδικά.

Ο Πυθαγόρας και όλοι όσοι ακολουθούσαν τη διδασκαλία του είχαν το μέλι ως κύρια τροφή, ενώ ο Ιπποκράτης, πατέρας της Ιατρικής (462-352 π.Χ.), το συνιστούσε σε όλους τους ανθρώπους αλλά ιδιαίτερα στους ασθενείς. Ο Θεόφραστος αναφέρει: «Για να μη γεράσω πίνω γάλα και μέλι». Ο Αθήναιος, στο έργο του Δειπνοσοφιστές, αναφέρει το εξής: Ο Δημόκριτος, όταν είχε γεράσει, ήθελε να πεθάνει και μείωνε καθημερινά την τροφή του. Είχε φτάσει όμως η εποχή που θα γινόταν τα Θεσμοφόρια και οι γυναίκες τον παρακάλεσαν να μην πεθάνει στη διάρκεια της γιορτής. Ζήτησε τότε να του τοποθετήσουν κοντά του ένα δοχείο με μέλι. Έζησε έτσι αρκετές ημέρες και, όταν τελείωσε το μέλι, πέθανε. Κάποτε ρώτησαν τον Δημόκριτο πώς μπορούν οι άνθρωποι να διατηρηθούν άνοσοι και μακρόβιοι και αποκρίθηκε: «Εξωτερικά να χρησιμοποιούν ελαιόλαδο στο σώμα, και εσωτερικά μέλι». Ο Αριστοτέλης αναφέρει με επιστημονικό τρόπο πολλές πληροφορίες για τις μέλισσες και το μέλι. Η κυψέλη της εποχής αυτής ονομαζόταν ανάστομο κοφίνι.

Η παράδοση αναφέρει πως, όταν πέθανε ο Μέγας Αλέξανδρος, τον τοποθέτησαν σε μέλι για να διατηρηθεί πολύ καιρό. Η Κλεοπάτρα, Ελληνίδα βασίλισσα της Αιγύπτου, χρησιμοποιούσε το μέλι ως βασικό καλλυντικό της. Αλλά και στην περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το μέλι ήταν μέρος της διατροφής. Σε κείμενα της εποχής αναφέρονται τα παρακάτω: «Πίνομεν και ζωμόν μετά μέλιτος» και «Ορύζιν με το μέλιν», «όξος τε και μέλιν εκ του ακάπνιν» (αυτό που βγαίνει πριν καπνιστούν οι μέλισσες, το εκλεκτόν).

Για την ε­τυ­μο­λό­γη­ση του ο­νό­μα­τος Μέ­λισ­σα, το Μέ­γα Ετυμολογικό Λεξικό πα­ρα­θέ­τει τα εξής εν­δια­φέ­ρο­ντα στοιχεία: «Πα­ρά το μέλ­λειν... η μέ­λισ­σα των ανθών τα χρη­σι­μώ­τα­τα συλ­λέ­γου­σα, το μέ­λι ποιεί, τα μεν καλά ε­κλέ­γου­σα, τα δε φαύλα α­πορ­ρί­πτου­σα».

Ποίημα του λυρικού ποιητή Ανακρέοντα από την Τέω, ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα π.Χ.

Ο Έρωτας κάποτε δεν είδε τη μέλισσα

μες στα τριαντάφυλλα να κοιμάται

κι εκείνη τον τσίμπησε.

Τρυπημένος στο δάχτυλο ούρλιαξε.

Στην ωραία Αφροδίτη τρέχοντας πέταξε

κι είπε: «Χάθηκα, μάνα μου,

χάθηκα και πεθαίνω.

Φίδι με δάγκωσε μικρό, φτερωτό,

Που οι αγρότες μέλισσα το λεν».

Κι εκείνη του απάντησε:

«Αν το κεντρί μιας μέλισσας

πόνο σου φέρνει,

πόσο θαρρείς πως πρέπει να πονούν,

Έρωτα, όσοι τοξεύεις;»

ΠΕΡΙ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ

Πλαστική συσκευασία τροφίμων

του Αλέξανδρου Σ. Αλεξάκη *

Στις περισσότερες περιπτώσεις η αξία της συσκευασίας εξαντλείται στις εντυπώσεις που δημιουργεί. Για τα τρόφιμα όμως, η συσκευασία καθίσταται πολύ πιο σοβαρή υπόθεση, αφού αφορά στην ίδια την υγεία του καταναλωτή!

Δεδομένου, λοιπόν, ότι η συσκευασία αποτελεί ένα βασικό μέρος −θα το αποκαλούσαμε κορυφαίο παράγοντα και συνδεδεμένο άρρηκτα με την επεξεργασία και τη διανομή των τροφίμων−, είναι φανερό πως μια ελαττωματική συσκευασία θα ανατρέψει όλα αυτά που ένας παρασκευαστής τροφίμων έχει προσπαθήσει να επιτύχει.

Συνεπώς, όπως γίνεται κατανοητό, για να μην βρεθεί ο παραγωγός τροφίμων προ δυσάρεστων εκπλήξεων, φροντίζει ώστε σε γενικές γραμμές η συσκευασία να πληροί στοιχειώδεις προϋποθέσεις.

Έτσι, με νομοθεσίες, τα κράτη έχουν καθορίσει οδηγίες, οι οποίες ακολουθούν τους εξής κανόνες:

Η συσκευασία οφείλει να προστατεύει το τρόφιμο από τις φυσικές ζημιές, από κακούς χειρισμούς (χτυπήματα, κ.λπ.), από τη σκόνη, την έκθεση στο φως, την επίδραση από το οξυγόνο της ατμόσφαιρας και την υγρασία, τη μόλυνση από βιολογικούς παράγοντες (μικροοργανισμοί, έντομα, τρωκτικά), την απώλεια του αρώματος και της γεύσης, καθώς επίσης να διασφαλίζει την αποφυγή προσρόφησης αρωμάτων και γεύσεων από τον περιβάλλοντα χώρο.

Η συσκευασία γίνεται ενίοτε αιτία για την πρόκληση ασθενειών, καθώς μόρια της χημικής της σύστασης εισχωρούν στα τρόφιμα.

Για να είναι μια συσκευασία επιτυχής, οφείλει να πληροί τις ακόλουθες δύο προϋποθέσεις:

α) να αναγράφονται σε αυτή με σαφήνεια όλες οι πληροφορίες που αφορούν στο τρόφιμο (συστατικά, τα επιπρόσθετα συντηρητικά, βελτιωτικά, ο χρόνος ζωής κ.λπ.)·

β) να ανοίγει με ευκολία.

Κι όμως, ενώ συμβαίνουν όλα αυτά για το καλό του τροφίμου, υπάρχει και κάτι άλλο στο οποίο θα πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας. Η ίδια η συσκευασία γίνεται, ενίοτε, αιτία για την πρόκληση ασθενειών, καθώς μόρια της χημικής της σύστασης εισχωρούν («μεταναστεύουν» όπως έχει επικρατήσει ο όρος διεθνώς) στο τρόφιμο και τα οποία είναι άκρως τοξικά καθιστώντας την υγεία επισφαλή.

Τα υλικά που χρησιμοποιούνται στη συσκευασία των τροφίμων είναι κυρίως το γυαλί, το μέταλλο (ανοξείδωτος χάλυβας), το αλουμίνιο (για το οποίο υπάρχουν έντονες αντιρρήσεις ως προς την υγιεινή του, διότι είναι τοξικό μέταλλο), το χαρτί και τα πλαστικά.

Η βιομηχανία τροφίμων χρησιμοποιεί πάνω από 30 διαφορετικούς τύπους πλαστικών. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται τα πολύ γνωστά για τη χρήση τους πολυαιθυλένιο, το πολυπροπυλένιο, το πολυκαρμπονάτ και το χλωριούχο πολυβινύλιο. Εκείνα που χρησιμοποιούνται ευρύτατα είναι το πολυαιθυλένιο και το πολυπροπυλένιο.

Πολυαιθυλένιο (polyethylene) μεγάλης ή μικρής πυκνότητας

Χρησιμοποιείται για την κατασκευή φιαλών γάλακτος, νερού και χυμών φρούτων, στα κουτιά των δημητριακών, για τα κύπελλα μαργαρίνης, του γιαουρτιού, παγωτών, κ.λπ. Παρεμπιπτόντως, αναφέρουμε ότι από το ίδιο υλικό φτιάχνονται οι σακούλες πάσης χρήσης (τσάντες παντοπωλείων, σκουπιδιών κ.λπ.).

Το μικρής πυκνότητας πολυαιθυλένιο είναι σχετικά διαφανές. Από το υλικό αυτό κατασκευάζονται διάφορα φιλμ για πολλές χρήσεις, από τις συνήθεις σακούλες αποθήκευσης τροφίμων (ψωμιού, ψυγείου, κ.λπ.), μέχρι τα εύκαμπτα καπάκια των πάσης φύσεως δοχείων τροφίμων (τάπερ) και τα εύκαμπτα (συμπιέσιμα) μπουκάλια τροφίμων.

Πολυπροπυλένιο (polypropylene)

Είναι υλικό σκληρότερο και πιο ανθεκτικό στη θερμότητα, σε σύγκριση με το τετραφθαλικό πολυαιθυλένιο. Παρόλο που η μάζα του είναι πυκνότερη, εντούτοις είναι πιο διαφανές από το πολυαιθυλένιο και γι’ αυτό το λόγο χρησιμοποιείται για παρασκευή ανθεκτικότερων σκευών προς τη θερμότητα (κατάλληλα να χρησιμοποιηθούν σε φούρνο μικροκυμάτων). Μ’ αυτό φτιάχνονται τα φιαλίδια και τα βαζάκια που προορίζονται για τις σάλτσες ή τις κρέμες επικαλύψεων σαλάτας (dressing).

Το πρόβλημα

Το φαινόμενο της «μετανάστευσης» μέρους της πλαστικής ύλης στο τρόφιμο, κυρίως στο υγρό, κατέστη ιδιαζούσης σημασίας θέμα για την υγεία του ανθρώπου, με το οποίο ειδικοί επιστήμονες έχουν ασχοληθεί και έχουν υποβάλει τα συμπεράσματά τους στους κρατικούς φορείς, ώστε να ληφθεί η ανάλογη νομοθετική μέριμνα.

Μεταξύ των άλλων χημικών ενώσεων (μικρού μοριακού βάρους) των πλαστικών που εισχωρούν στα τρόφιμα, υπάρχει μια ένωση για την επικινδυνότητα της οποίας γίνεται πολύς λόγος. Είναι το μπιφενόλ Α. Το φαινόμενο της εισόδου αυτών των ενώσεων ευνοείται από τις συνθήκες μαγειρέματος και αποθήκευσης.

Επίσης, μια άλλη περίπτωση «μετανάστευσης» που εξετάζεται είναι το diethylhexyl, τμήμα του PVC-DEHA, που είναι πλαστικοποιητής. Η «μετανάστευση» αυτής της ένωσης συμβαίνει ως επί το πλείστον σε λιπαρά τρόφιμα (κρέας, γιαούρτι, τυρί, ελαιόλαδο), όταν θερμανθούν, δε, το φαινόμενο αυξάνεται.

Λόγω των ανησυχιών, απαγορεύτηκε στις ΗΠΑ η χρήση του από κάθε συσκευασία τροφίμων (στερεών ή υγρών).

Μια άλλη περίπτωση αφορά στο μελάνι των εκτυπώσεων στις φιάλες. Η ουσία με τον κωδικό ITX χρησιμοποιείται στα μελάνια των υλικών συσκευασίας, συμπεριλαμβανομένων των τροφίμων που συσκευάζονται σε χαρτοκιβώτια, και αυτή «μεταναστεύει» σε τρόφιμα που είναι πλούσια σε λίπος.

Η ασηπτική συσκευασία και τα χαρτοκιβώτια

Η ασηπτική συσκευασία εφαρμόζεται κυρίως στα υγρά (γάλα, χυμοί φρούτων), αποστειρωμένα τρόφιμα. Πρόκειται για εξέλιξη της τεχνολογίας στο χώρο των τροφίμων που καθιστά το είδος αυτό κορυφαίο τεχνολογικό επίτευγμα. Τα προτερήματά της −οικονομία λόγω των φθηνών υλικών, μεταφορά χωρίς προβλήματα, διατήρηση της αντισηψίας χωρίς να χρειάζεται η ψύξη και ασφάλεια στην υγιεινή− την κάνουν να υπερέχει εμπορικά έναντι των άλλων.

Το γυαλί

Η ουσία με τον κωδικό ITX χρησιμοποιείται στα μελάνια των υλικών συσκευασίας, συμπεριλαμβανομένων των χαρτοκιβωτίων, και «μεταναστεύει» σε τρόφιμα πλούσια σε λίπος.

Η περίπτωση του γυαλιού είναι η ιδανικότερη όλων. Απομονώνει αποτελεσματικά το περιεχόμενο από όλα εκείνα που είναι δυνατό να το βλάψουν. Διατηρεί ανέπαφα σε μεγάλο χρονικό διάστημα τα υγρά τρόφιμα, ανεξαρτήτως οξύτητας ή περιεχομένου αλκοολικού βαθμού.

Ενώ το γυαλί έχει το καλύτερο συντελεστή υγιεινής, λόγω του βάρους μάζας εμπορικά μειονεκτεί έναντι των πλαστικών. Εντούτοις, η γυάλινη συσκευασία θα παραμείνει η κορυφαία τόσο από πλευράς εμπορίου όσο και από πλευράς υγιεινής.

Συμπέρασμα

Τα υγρά τρόφιμα με οξύτητα και περιεκτικότητα σε αλκοόλη, δύο σημαντικοί παράγοντες οι οποίοι ευνοούν πολλαπλάσια τη «μετανάστευση» υλικών από τη συσκευασία, ιδανικό είναι να συσκευάζονται σε φιάλες κατασκευασμένες από αδρανές υλικό (γυαλί).

* O Αλέξανδρος Σ. Αλεξάκης είναι ειδικός σε θέματα Αναλυτικής Χημείας και Τεχνολογίας Τροφίμων τ. ΕΕΔΙΠ (Ειδικό Εργαστηριακό Διδακτικό) της Σχολής Χημικών Μηχανικών του Ε.Μ.Π.

πηγή περιοδικό Επίκαιρα