ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΣΤΗ ΠΡΑΞΗ 3η συνεδρία

3^η ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Εχθροί του μελισσιού

ΜΙΚΡΟ ΣΚΑΘΑΡΙ ΚΥΨΕΛΗΣ (Aethina tumida) (ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ)

(ομιλητής:K.Ουρειλίδης)

Κ. Ουρεϊλίδης

Κτηνιατρικό Εργαστήριο Καβάλας, Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, chridbad@gmail.com

Το Μικρό Σκαθάρι Κυψελών (ΜΣΚ), Aethina tumida, Murray 1867 (Coleoptera: Nitidulidae) αποτελεί ενδημικό παράσιτο, μικρής σημασίας για τις κοινωνικές μέλισσες αυτόχθονες της υπο- Σαχάριας περιοχής της Αφρικής. Σε σημαντικό πρόβλημα εξελίχτηκε όταν "απέδρασε" από την Αφρική και εγκαταστάθηκε στις ΗΠΑ όπου προκάλεσε σοβαρές απώλειες στην ευρωπαϊκή μέλισσα (A. mellifera).

Υπό το φάσμα της πρόσφατης άφιξής του ΜΣΚ στην Ευρώπη (Ιταλία, επαρχία Reggio Calabria, Σεπτέμβριος 2014) και υπό τον κίνδυνο της επικείμενης εγκατάστασής του στην Ελλάδα, ο έγκαιρος εντοπισμός του παρασίτου είναι ζήτημα ζωτικής σημασίας. Για τον παραπάνω λόγο απαιτείται πρόγραμμα επιτήρησης ιδιαίτερα σε περιοχές υψηλού κινδύνου όπως π.χ. λιμάνια, αεροδρόμια, συνοριακοί σταθμοί.

Η διάγνωση του ΜΣΚ πραγματοποιείται εργαστηριακά μετά από μορφολογική ταυτοποίηση ενηλίκου σκαθαριού ή της προνύμφης του. Απαραίτητη είναι και η διαφοροποίηση του ενήλικου A. tumida από άλλα είδη της οικογένειας Nitidulidae όπως π.χ. το Cychramus luteus, Carpophilus lugubris καθώς και της προνύμφης του από αυτές του κηρόσκορου (Galleria mellonella, Achroia grisella). Στην περίπτωση που εγκατασταθεί το ΜΣΚ σε μια περιοχή θα πρέπει οι μελισσοκόμοι να υιοθετήσουν διάφορες τεχνικές αντιμετώπισης του προβλήματος. Για το σκοπό αυτό γίνεται χρήση διαφόρων διαχειριστικών μέτρων, μηχανικών μέσων παγίδευσης, χημικών μέσων και βιολογικών μέτρων.

ΕΙΔΗ ΣΦΗΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

(ομιλητής:Ε. Παπάς)

Ε. Παπάς, Π. Χαριζάνης, Δ. Λαζαράκης

Εργαστήριο Σηροτροφίας και Μελισσοκομίας, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, vespula@aua.gr, melissa@aua.gr

Οι σφήκες (Hymenoptera:Vespidae) ως κοινωνικά έντομα, παρέχουν σημαντικές υπηρεσίες επικονίασης στα οικοσυστήματα, ενισχύοντας τη βιοποικιλότητα. Ταυτόχρονα πολλά είδη σφηκών ως αρπακτικά συμβάλλουν στον περιορισμό επιβλαβών ειδών εντόμων για τη γεωργία. Από την άλλη πλευρά όμως, προκαλούν μεγάλες ζημιές και στη χώρα μας, τόσο στη γεωργία (δενδροκομία, αμπελουργία), όσο και στη μελισσοκομία ως αρπακτικά της μέλισσας.

Εφόσον οι σφήκες στον Ελλαδικό χώρο δεν έχουν μελετηθεί με συστηματικό τρόπο, το Εργαστήριο Σηροτροφίας και Μελισσοκομίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών (Γ.Π.Α.) διερευνά τη βιοποικιλότητα των ειδών της σφήκας σε χωρική και χρονική διάσταση για την καλύτερη κατανόηση της οικολογίας και της βιολογίας της σε διάφορες περιοχές της χώρας σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Από το Μάιο του τρέχοντος έτους έχουν γίνει συλλήψεις διαφόρων ειδών σφήκας στην Ήπειρο, Πελοπόννησο, Νησιά του Αργοσαρωνικού και των Κυκλάδων, Εύβοια, Ικαρία και Αττική, Κρήτη κ.ά. Τα συλλεχθέντα έντομα αφού καρφιτσώθηκαν κατάλληλα, τοποθετήθηκαν σε εντομολογικά κουτιά και βρίσκονται στη διαδικασία ταυτοποίησης με τη χρήση κατάλληλων κλείδων από τη διεθνή βιβλιογραφία.

Στο μελισσοκομείο του Γ.Π.Α. δοκιμάστηκαν διάφοροι τρόποι καταπολέμησης, δίνοντας έμφαση στη χρησιμοποίηση λιγότερο τοξικών ουσιών, χωρίς να είναι ελκυστικές για τη μέλισσα, όπως: ανάστροφη κυψέλη με τροφικά δολώματα και χρωματικές παγίδες με κόλλα και τροφικά δολώματα. Επίσης έγιναν δοκιμές για την προσέλκυση των σφηκών με χημικά δολώματα. Τα αποτελέσματα ήταν ενθαρρυντικά. 

 

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ

ΑΠΟ ΤΗ Vespa orientalis

(ομιλητής:Γ. Μαυροφρύδης)

Γ. Μαυροφρύδης

Αρχαιολόγος, Μελισσοκόμος

Από την αρχαιότητα ακόμη οι μελισσοκόμοι είχαν αντιληφθεί τα μεγάλα προβλήματα που δημιουργεί στα μελίσσια η Vespa orientalis (ο “σκούρκος” ή “σερσένι” των μελισσοκόμων), ιδιαίτερα σε περιοχές με ξηροθερμικό κλίμα όπως αυτό πολλών νησιών, και άρχισαν να λαμβάνουν μέτρα για την προστασία τους. Από την Ελληνιστική εποχή (323 -146 π.Χ.), το αργότερο, στις Κυκλάδες, στην Πάρο συγκεκριμένα, μείωναν, κατά την περίοδο των επιθέσεων της εν λόγω σφήκας, τις διόδους των μελισσών στις πήλινες κυψέλες τους χρησιμοποιώντας πώματα που έφεραν πολλές μικρές οπές. Από τις οπές αυτές μπορούσαν φυσικά να διέλθουν οι μέλισσες ήταν ωστόσο πρακτικώς αδύνατη η είσοδος των σφηκών στις κυψέλες. Η εν λόγω πρακτική, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα, χρησιμοποιούνταν και από μελισσοκόμους της Αττικής κατά τη ρωμαϊκή τουλάχιστον περίοδο, όπως και από αυτούς της Κρήτης κατά τη ρωμαϊκή (146 π.Χ.- 330 μ.Χ.) και πρώιμη βυζαντινή (330 – 610 μ.Χ) εποχή.

Κατά την παραδοσιακή άσκηση της μελισσοκομίας, όπως αυτή ασκούνταν έως πριν μισό περίπου αιώνα, οι μελισσοκόμοι, στις περιοχές που η Vespa orientalis δημιουργούσε μείζονα προβλήματα χρησιμοποιούσαν την ίδια ακριβώς μέθοδο, τη μείωση δηλαδή κατά την επίμαχη περίοδο των εισόδων των μελισσών. Η πρακτική αυτή εφαρμοζόταν σε πολλά από τα Κυκλαδονήσια, σε ορισμένα από τα Δωδεκάνησα, στα Κύθηρα, στη Μάλτα και σε περιοχές της νότιας Μικράς Ασίας. Η μείωση της εισόδου επιτυγχανόταν, εκτός από τη χρήση πωμάτων με μικρές οπές, και με άλλους τρόπους, όπως με την τοποθέτηση μεταλλικής σίτας, καλαμένιας θυρίδας, κτενιωτού σχήματος πέτρας κ.α. μπροστά στην είσοδο των διαφόρων τύπων κυψελών. Στη σύγχρονη εποχή οι μελισσοκόμοι χρησιμοποιούν επίσης μεθόδους μείωσης των διόδων των κυψελών για προστασία από τις σφήκες, πρωτίστως από τη Vespa orientalis (στη νότια Ελλάδα), με διαφόρων ειδών σίτες.

Πέραν ωστόσο από τη μείωση των διόδων λαμβάνονταν και άλλα μέτρα, τα οποία, επικουρικά, βοηθούσαν στην καλύτερη αντιμετώπιση του επικίνδυνου αυτού εχθρού των μελισσών. Ο Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.) και ο Αιλιανός (175 – 235 μ.Χ.) αναφέρονται στα μέτρα που έπαιρναν οι μελισσοκόμοι της εποχής τους κατά των σφηκών. Ο δεύτερος μάλιστα περιγράφει λεπτομερειακώς την χρησιμοποιούμενη τότε σφηκοπαγίδα. Τις ίδιες ακριβώς μεθόδους χρησιμοποιούσαν και οι παραδοσιακοί μελισσοκόμοι

Ίσως σήμερα, η εικόνα του κυκλαδίτη παραδοσιακού μελισσοκόμου να προσπαθεί, σε περιόδους έξαρσης των επιθέσεων της Vespa orientalis, με ένα κλαδί να απομακρύνει τις σφήκες από τις κυψέλες του να είναι για εμάς μια γραφική σκηνή, ωστόσο, άλλα μέτρα που ο ίδιος έπαιρνε κατά των επιθετικών αυτών των εντόμων, όπως η καταστροφή των σφηκοφωλιών, η θανάτωση νωρίς την άνοιξη των βασιλισσών σφηκών και η χρήση σφηκοπαγίδων προτείνονται και ακολουθούνται από τους σύγχρονους συναδέλφους του.

Στην εποχή μας βέβαια, χρησιμοποιούνται και άλλες πρακτικές όπως ανοιχτές παγίδες με δολώματα και ειδική κόλλα στις οποίες προσκολλούνται μέχρι θανάτου οι σφήκες και, δυστυχώς, οι φόλες με δηλητηριασμένα κρέατα και ψάρια που συνεχίζουν να διασπείρουν ορισμένοι, θανατώνοντας πέραν των σφηκών και άλλα είδη ζώων.

 

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΟΦΑΓΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ

(ομιλητής:Α. Θρασυβούλου)

Α. Θρασυβούλου¹, Γ. Γκόρας¹, Δ. Κανέλης¹, Β. Λιόλιος¹ , Χ. Τανανάκη¹,

Χ. Τοφαρής², Γιαννούρης Ε.²

¹Εργαστήριο Μελισσοκομίας - Σηροτροφίας, Α.Π.Θ.

²Υπουργείο Γεωργίας & Φυσικών Πόρων της Κύπρου

Οι μελισσοφάγοι εμφανίζονται και παραμένουν στην Κύπρο περίπου 15 ημέρες την Άνοιξη και 30 – 40 ημέρες το Φθινόπωρο. Οι ζημιές που προκαλούν στις μέλισσες την Άνοιξη είναι περιορισμένες γιατί αφενός οι πληθυσμοί τους είναι μικροί και αφετέρου οι μέλισσες έχουν στην διάθεσή τους αρκετό χρόνο για να ανακάμψουν. Το Φθινόπωρο οι μελισσοφάγοι συναθροίζονται σε περιοχές που υπάρχουν μελισσοκομεία σε μεγάλο αριθμό και δημιουργούν μεγάλα προβλήματα στα μελίσσια. Οι μελισσοφάγοι παρουσιάζουν χαρακτηριστική συμπεριφορά όταν θηρεύουν την τροφή τους, η οποία, το Φθινόπωρο αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από μέλισσες. Σε πρώτη φάση παραμένουν μακριά από το μελισσοκομείο, στα περάσματα των συλλεκτριών μελισσών και τρώνε κάθε συλλέκτρια μέλισσα που επιστρέφει στην φωλιά της από τη συλλογή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μειώνεται σταδιακά ο αριθμός των εργατριών μελισσών που επιστρέφουν στην κυψέλη τους. Οι οικιακές μέλισσες, με λιγότερες συλλέκτριες να επιστρέφουν, δεν ενθαρρύνονται να βγουν για συλλογή (δεν υπάρχουν χοροί στην κυψέλη), μέχρι που σταματά εντελώς η πτήση τους. Στο σημείο αυτό οι μελισσοφάγοι πλησιάζουν τα μελισσοκομεία και εφορμούν πλέον σε όποια μέλισσα προσπαθήσει να πετάξει για συλλογή τροφής ή νερού. Πιθανόν να υπάρχουν και άλλες αιτίες που περιορίζουν τις μέλισσες στην κυψέλη τους. Οι αιτίες αυτές παραμένουν άγνωστες καθόσον οι μέλισσες δεν περιορίστηκαν στην κυψέλη τους όταν πραγματοποιήθηκε αναπαραγωγή κραυγών μελισσοφάγων από ηχομιμητικές συσκευές ή όταν χρησιμοποιήθηκε ως δόλωμα ομοίωμα μελισσοφάγου. Ο περιορισμός των μελισσών στην κυψέλη παρατηρήθηκε και σε μακεδονικές μέλισσες που μεταφέρθηκαν για το σκοπό του πειράματος στην Κύπρο.

Ο εγκλωβισμός των μελισσών στην κυψέλη έχει ως αποτέλεσμα να περιορίζεται η ωοτοκία της βασίλισσας, να μειώνεται ο γόνος και να συρρικνώνεται ο πληθυσμός. Η εσωτερική θερμοκρασία της κυψέλης ανεβαίνει και αυτό οφείλεται, αφενός στην αδυναμία των μελισσών να συλλέξουν νερό και αφετέρου στην καταπόνηση (στρες) που δέχονται. Είναι γνωστό ότι, οι ασθένειες των μελισσών είναι ενδημικές και εμφανίζονται όταν το μελίσσι καταπονηθεί. Η καταπόνηση που δέχονται οι μέλισσες με τον εγκλωβισμό τους στην κυψέλη σε μια παραγωγική γι’ αυτές περίοδο, δημιουργεί προδιάθεση για ασθένειες όπως είναι η Ασκοσφαίρωση, η Νοσεμίαση και οι σηψιγονίες. Υπό τις συνθήκες αυτές και αδυνατώντας να αντικαταστήσουν τον γερασμένο τους πληθυσμό εισέρχονται στο χειμώνα με αποτέλεσμα να παρατηρούνται απώλειες μέχρι και 20% προς το τέλος αυτού.

Οι προτεινόμενες κατά καιρούς λύσεις απομάκρυνσης των μελισσοφάγων όπως η χρήση ταινιών, μπαλονιών, CDs που αντανακλούν το φως, τα κανονάκια θορύβου, οι φωνές αρπακτικών πτηνών και οι πυροβολισμοί στον αέρα ήταν αναποτελεσματικοί. Οι φωνές πανικού των μελισσοφάγων όταν αναπαράχθηκαν έδειξαν ότι προσωρινά μπορούν να απομακρύνουν τα πουλιά, τα οποία όμως μετακινούνται σε γειτονικά μελισσοκομεία και σε σύντομο χρονικό διάστημα επιστρέφουν για να συνεχίσουν πλέον ανενόχλητα τις εφόδους εναντίον των μελισσών. Η παρουσία επίσης αρπακτικών πουλιών απομάκρυνε μόνο προσωρινά τους μελισσοφάγους.

Οι μελισσοφάγοι είναι μέρος της αλυσίδας της ζωής και της ισορροπίας στη φύση. Είναι μεταναστευτικά πουλιά τα οποία για να ολοκληρώσουν το ταξίδι επιστροφής τους πρέπει να διανύσουν 500 χιλιόμετρα σε μια ημέρα συνεχούς πτήσης χωρίς ανεφοδιασμό. Για να γίνει αυτό πρέπει να καταναλώσει μέχρι 450 μέλισσες ημερήσια. Οποιανδήποτε μέθοδος ή τρόπος στέρησης της τροφής των πουλιών θα τα καταδίκαζε αυτόματα σε θάνατο ή εγκλωβισμό τους στο σταθμό μετανάστευσης. Από την άλλη μεριά η μέλισσα είναι το πλέον ωφέλιμο έντομο στον πλανήτη. Στην μέλισσα στηρίζεται το 85% των καλλιεργούμενων φυτών και το 80% της αυτοφυούς βλάστησης για την επικονίασή τους και τον πολλαπλασιασμό τους. Όπως οι μελισσοφάγοι, έτσι και οι μέλισσες έχουν δικαίωμα στη ζωή και σε καμιά περίπτωση δεν μπαίνει δίλλημα το ένα ή το άλλο. Προτείνεται η οικονομική αποζημίωση των μελισσοκόμων.